David Rock’ın geliştirdiği ve ‘İş’te Beyniniz’ kitabında bahsettiği SCARF Modeli’nde, sosyal ilişkilerde beynin ödül ya da tehlike olarak algıladığı beş alan tanımlanmaktadır. Kişiler tarafından kendi varlığını sürdürmeye yönelik tehdit ya da ödül olarak algılanan bu beş alan, sosyal davranışlarda da temel yönlendirici konumundadırlar.
Model, Statü (Status), Netlik (Certanity), Özerklik (Autonomy), İlişkisellik (Relatedness) ve Adalet (Fairness)’i temsil eder. Bunlar;
Statü, Dahil olduğunuz topluluklardaki sosyal düzende nerede olduğunuz algısıdır. Bu, özsaygıyı alıp diğer insanlarla ilişkilendirmek gibidir. Statü artışı ödül, statü düşüşü ise güçlü bir tehdittir. Karşıdaki kişinin ders verir tonda konuşmaya kalkması da buna örnek verilebilir. Hiyerarşik yapının net olduğu ortamlarda etkisi yüksektir. Kişilerin algıları üzerinde etkisi yüksektir.
Netlik. Geleceği tahmin edebilme becerinizdir. Artan belirsizlik tehdit, azalan belirsizlik ise ödüldür (iki durumda da küçük istisnalar vardır). Belli rutini olan durumların değiştiği zamanlar, kişi kendini kötü, tehdit altında hissedebilir. Netlik konusunda açık iletişim, bilgilendirme, geri bildirim önemlidir.
Özerklik. Tercihlerde kontrolünüz olduğu algısıdır. Artan özerklik hissi hoş bir ödüldür. Hepimiz hayatımızın kontrolünün belli bir düzeyde elimizde olduğu hissini yaşamak istiyoruz ve değişimler, özellikle üst konumdaki makam elleriyle gerçekleşenler, bu hissi ciddi biçimde sarsabiliyor. Hiç özerklik olmadığı hissi ufak stresleri dayanılmaz kılabilir. Bir durumda tercih bulmak özerklik algısını artırır. Özerklik algısı özgüveni olumlu yönde etkilemektedir.
İlişkisellik. Etrafınızdaki insanlarla güvence içinde bağlantı kurabilme hissinizdir. Bir insanın dost mu düşman mı olduğunu sezmeyi de içerir. Bazıları için diğer insanlar genelde aksini ispatlayana dek düşmandır. İlişkisellik bağlamında açık iletişim, içtenlik, samimiyet öne çıkmaktadır.
Adalet. İnsanların birbirine uygun muamele edip etmediği algısıdır. (Rock D. 2009: 276)
Örnek Olay: Kaptan ve Yer Ekibi
Son uçuşlarımdan birinde hazırlıklarımızı tamamlamak üzereydik. Kaptanın yer ekibi personeline karşı agresif tutumu beni olumsuz anlamda etkiledi. Bunu başkasının haksızlığa uğraması neticesinde yaşadığım üzüntü olarak tarif edebilirim.
Uçuş boyunca kaptanla göz temasını kestim.
Uçuşta tamamen işe odaklanıp olayı unutmak üzere derin nefes alma çalışmaları yaptım.
Olanlara ve Düşünceler SCARF Uygulama
Statü, Dahil olduğunuz topluluklardaki sosyal düzende nerede olduğunuz algısıdır. Kaptan olmak herkese her istediğini söyleme hakkı vermez.
Netlik. Geleceği tahmin edebilme becerinizdir.
Özerklik. Tercihlerde kontrolünüz olduğu algısıdır. Ben olsam böyle davranmazdım.
İlişkisellik Etrafınızdaki insanlarla güvence içinde bağlantı kurabilme hissinizdir. Bugün bir hata yapmış olabilir ancak biz hep birlikte çalışacağız bunu unutmamak gerekir.
Adalet İnsanların birbirine uygun muamele edip etmediği algısıdır. Adil olmak lazım herkesin sorumlulukları ve zorlukları var.
Örnekte olduğu gibi davranışlarımızı ve düşüncelerimizi SCARF özelliklerinin biri ya da birkaçı yönlendirebilmektedir. Bunların farkına varmak geliştirici önlemler alınmasına katkı sağlar.
Bu alanlardaki hoşumuza gitmeyen durumlar kişiyi tetikliyorlar. Zaman zaman bu tetiklemeler mantıksız gibi gözüken tepkiler olarak ortaya çıkıyor. Bu noktada etkili bir öz yönetim beceri geliştirmenin yollarından biri de kişinin hem kendi hem de başkalarının SCARF tepkilerini yönetme konularında gerekli araç ve yaklaşımları etkin kullanabilmesidir.
“SCARF Modeli” Duygusal Zekâ yetkinliklerinden özellikle öz bilinç ve sosyal bilinç konusunda çok önemlidir. Benzer şekilde havacılıkta insan faktörleri bileşenlerinden bilgi işleme, algı, karar verme, stres ve stres yönetimi, gruplar ve takımlardaki etkileri, liderlik ve iletişim konularında daha etkin olmayı sağlayacaktır.
Kaynak:
İş'te Beyniniz, Beyninizi Tanıyın, İş Performansınızı artırın! Yazar: David Rock Çevirmen: A. Deniz Topaktaş, CEO Plus, 2014.