Siyah Kuğu Teorisi, olasılık ve belirsizlik konuları üzerine çalışan finans profesörü ve düşünür Nassim Nicolas Taleb tarafından yazılan “Siyah Kuğu” kitabında açıklanmıştır.
Siyah Kuğu burada sıra dışı, beklenmeyen, bilinmeyeni anlatmak için metafor olarak kullanılmıştır. Günümüzde Siyah Kuğu kavramı, çoğu zaman benzeri görülmemişin yanı sıra zamanlama açısından tahmin edilemeyen büyük olaylar ve krizler için de kullanılmaktadır. Kitabının girişini Taleb şu şekilde oluşturmuştur. (Taleb, 2016:2) Avustralya'nın keşfinden önce, Eski Dünya'da, bütün kuğuların beyaz olduğuna inanılırdı; görünüşe göre bu şüphe götürmez kanının dayanağı deneysel delillerdi. Görülen ilk siyah kuğu bazı ornitologlar (ve kuşların renkleriyle aşırı derecede ilgilenen başkaları) için herhalde ilginç bir sürpriz olmuştu, ama bu olgunun ortaya koyduğu daha temel bir şey vardı: gözlem ve deneylere dayalı öğrenmenin ciddi boyuttaki sınırlamaları ve bilgimizin kırılganlığı. Tek bir gözlem, milyonlarca beyaz kuğunun binlerce yıldır doğrulamış olduğu genel bir kanıyı geçersiz kılabilir. Bunun için tek bir siyah (oldukça da çirkin) kuğu yeterlidir. Konuyu felsefe-mantık sorunsalı olarak görüp, deneysel bir gerçeklik boyutunda ele almıştır.
Siyah Kuğu kavramının üç temel özelliği şunlardır.
Olağan beklentilerin dışında kalmasından dolayı sıra dışıdır, çünkü geçmişte olabilirliğine işaret edecek hiçbir şey görülmemiştir. Öngörülemezdir.
Olağanüstü bir etki gücüne sahiptir.
Beklenmedik olmasına rağmen, olay olduktan sonra herkesin anlayabileceği şekilde rahatça sebep-sonuç ilişkisi oluşturacak açıklamalar yapılabilmesidir. öngörülebilir olarak kabul görebilir.
Bu özelliklerden tahmin edilemeyen ve öngörülemeyen olmasından dolayı yarattığı olağanüstü etkiler, kişi, kurum ve kuruluşları savunmasız bırakmaktadır.
Bu özellikler çerçevesinde değerlendirdiğimizde 2020 yılı ilk aylarından beri ülkemizi ve tüm dünyayı etkisi altına alan ve hem ekonomik hem de sosyal hayatta çok büyük kayıplara ve değişikliklere yol açan Covid-19 Pandemisi Siyah Kuğu olarak kabul edilebilir. Bu arada bazıları, benzer durumlar yaşandığı ve tahmin edilebileceği düşünüldüğü için bunu kabul etmemektedir.
Siyah kuğunun gerçekleşmesi sonrasındaki etkileri de önemlidir ve dikkate alınmalıdır. Yani etkiler olumlu mu, olumsuz mu? Olumlu olsa bile siyah kuğu sıklığı yorucu olabilir. Ama hayatın daha renkli, heyecanlı, mücadeleci ve dinamik olması için belli aralıklarla Siyah Kuğunun yararlı olduğunu düşünenlerde vardır.
Havacılık Sektörü için;
24 Mart 2015 günü gerçekleşen ve 150 kişinin ölümüne sebep olan Germanwings 9525 kazası “Siyah Kuğu” olarak değerlendirilebilir. Yardımcı pilot Andreas Lubitz'in bu kararı, bir siyah kuğu olayı olmak için tüm koşulları karşılıyor: son derece nadir, ciddi bir etkisi var ve tahmin edilmesi imkansızdı.
Taleb Siyah Kuğu isimli kitabında 9/11 Eylül Saldırısına örnekler arasında yer vermiştir.
9/11 saldırısı: 11 Eylül 2001'de, aşırı İslamcı grup El Kaide ile bağlantılı 19 militan, ABD'de dört uçağı kaçırdı ve intihar saldırıları düzenledi.
Siyah kuğulara karşı insanlarda oluşabilecek körlük
Siyah kuğu yaklaşımı belirsizlik, belirsizliği keşfetme, anlama çabası ve sonrasında keşfedilenlerden öğrenme kavramlarıyla ilişkilendirilebilir. Bunun sonrasında alternatif stratejiler, önlemler ve yöntemler geliştirilir. Bu düşünceler paralelinde Taleb siyah kuğulara karşı insanlarda oluşabilecek körlüğe dikkat çekerek, konuyla ilgili bazı davranışları sıralamıştır.
Kişiler genellikle çelişkilere karşı çıkma, kendi inançlarını, görüşlerini teyit etmeye eğilimlidirler. Bilgiyi kategorize edip olumlu bir görüş oluşturduktan sonra onunla çelişecek bilgilere değer vermemeyi seçebilirler.
Kişi kafasındaki dünya tasvirini zaman zaman ciddi biçimde çarpıtabilir. Bu kişiyi anlatı yanılgısına düşerek olayları ve durumları açıkladığı anlar olarak görülebilir.
Genel olarak insan doğasında siyah kuğuyu hayal etmek bulunmamaktadır.
Baz durumlarda kişiler başarı ya da başarısızlık durumlarına orantısız bir şekilde odaklanabilirler. Bu tür durumlarda kişi küçük ve sessiz kanıtları göz ardı etme eğiliminde olabilirler.
Kişinin bir konudaki bilgi veya uzmanlık alanına olduğundan fazla değer biçmesi ve belirsizliğin diğer kaynaklarını göz ardı etmesi sonrasında gerçeğe aykırı bir kurgu oluşturması.
Kişi bunlardan biri ya da birkaçına sahip olabilir. Önemli olan bu tanımlanan açıklanan davranışların sergilenip sergilenmediğidir. Bunları belirleyip değiştirebilmek mümkündür. Belirleme konusunda; kişisel farkındalık, gelişim çabası, geri bildirim alma becerileri önem kazanmaktadır. Bu yeterli değil elbette. Fark edilenlerin hayata geçirilmesi ve sürdürülmesi önemlidir.
Qantas QF32 Sefer Sayılı Uçuşu
Qantas QF32 Sefer Sayılı Uçuşu; 4 Kasım 2010'da, Singapur - Sidney uçuşunu gerçekleştirmek üzere havalandı. Kalkıştan kısa bir süre motorlarından biri arızalandı. Diğer motorlar da düzenli çalışmıyordu. Olanlardan uçaktaki her sistem etkilendi. Uçuş kontrolleri de hasar gördü. Toplamda, uçağın 22 sisteminden 21'i etkilendi. Tüm bu olanlar anında kokpitte kaos çıkabilirdi. Kokpitte Kaptan Richard de Crespigny, iki yardımcı pilot ve ayrıca iki kontrol pilotu vardı. Olaylar başladığında Crespigny hemen kontrolü ele aldı ve etkin bir görev dağılımı, açık iletişim ve koordinasyon ile süreci yönetti. Yukarıda sıralanan körlüklerin neredeyse tamamından bir anda sıyrılması "Siyah Kuğu" sürecini etkin yönetmesini sağladı. Büyük çabalarla uçak Singapur'daki kalkış havaalanına geri döndü ve güvenli bir şekilde indi. Uçak pistin sonuna sadece 100 metre kala durabildi. Yangın tehlikesi nedeniyle inişten iki saat sonra, tüm yolcular ve mürettebat güvenli bir şekilde uçaktan ayrıldı.
Crespigny yaşanan olay sonrası yaptığı değerlendirmelerde başlarına gelenin tam bir "Siyah Kuğu" örneği olduğunu vurguluyor. Bazı önerileri;
İnsanları dirençli kılmanın yolu, eğitimdeki bilinçli ve farkındalıklı tekrarlar.
Dayanıklılık ve herhangi bir sorunu çözmek için güven, cesaret ve becerileri geliştirmek.
Beklenmedik olanı beklemek, ne olursa olsun sakin kalmayı öğrenmek, öncelikler belirlemek.
Eğitimlerde ve her fırsatta acil durum hallerini zihninizde modelleyin.
Birlikte uçtuğunuz diğer pilot ve kabin ekibi kararlarınıza katılmıyorsa veya bir şeyi kaçırdığınızı düşünüyorsa bunu söyleme sorumluluğu olduğunu bilmeli.
Değerlendirin, ardından düzeltin veya azaltın. Neyin kırıldığından ziyade neyin işe yaradığına odaklanın.
Gerçekçi olun ama pozitiflere odaklanın.
Rehavetten kaçının ve kendinizi varsayımlara kaptırmayın.
Gerektiğinde paranoyak olun ve akla gelebilecek her türlü riski yönetin.
Ekip çalışması her şeydir. Net bir şekilde iletişim kurun. Herkesin rolünü bildiğinden ve bunu gerçekleştirme yetkisine sahip olduğundan emin olun.
Disiplin Karşılığını Verir
Bu siyah kuğu olayları, hiçbir şeyin imkansız olmadığının kanıtıdır. Aynı zamanda havacılık güvenliği bilincinin seviyesini yükseltmek, eğitim konu ve içeriklerini zenginleştirmek, bütüne yaymak açısında bir çağrı olarak görülebilir. Bazen iyi bir mürettebat eğitimi insanların hayatlarını kurtarabilir. Bunlar Duygusal Zekâ konusunda olayları ve insanları algılamamız ve bunlara göstereceğimiz tepki açısından önemlidir. Duygusal Çeviklik ve Duygusal Dayanıklılık "Siyah Kuğu" durumlarına hızla uyum sağlamak ve dayanıklılığı korumak ve sürdürmek açısından önemlidir.
Taleb'den Siyah Kuğuya Dayanıklı Bir Toplum için İlkeler
Bu ilkeler "toplum için" oluşturulmuş olsa bile ekipler ve kurumlar için bunlardan yararlanmak mümkündür.
Kırılgan olan erkenden, henüz küçükken kırılmalıdır.
Kayıplar sosyalleştirilmemeli ve kazançlar özelleştirilmemelidir.
Gözleri bağlı olarak bir okul otobüsü süren (ve kaza yapan) kişilerin eline asla yeni bir otobüs verilmemelidir. Elleri temiz olan akıllı insanları bulun.
"Teşvik" primi alan birinin bir nükleer tesisi -ya da finansal risklerinizi- yönetmesine izin vermeyin.
Karmaşıklığı basitlikle telafi edin.
Çocuklara dinamit çubukları vermeyin, üstlerinde uyarıcı bir etiket olsa bile.
Bir tek saadet zincirleri güvene dayalı olmalıdır. Hükümetlerin "güveni yeniden tesis etmesi" asla gerekmemelidir.
Yurttaşlar bir değer deposu olarak mali varlıklara bağımlı olmamalı ve emeklilikleri konusunda hatalı olabilecek ''uzman" tavsiyesine bel bağlamamalıdır.
Kırık yumurtalarla bir omlet yapın.
Kaynak:
Taleb, N. N. (2016) Siyah Kuğu - Olasılıksız Görünenin Etkisi, Varlık Yayınları, İstanbul.