Tüm yaşam boyunca insan beyni her an bilgi bombardımanına ile karşı karşıyadır. Bu yoğunluk arasından kişi kendi için gerekli olanları seçmesi, yorumlaması, işlemesi, depolaması ve gerektiğinde çağırarak kullanması önemli bir sürecin parçalarıdır. Bu bilgilerin işlenme süreci iletişim, duyguları kontrol, problem çözme, karar verme, ilişki geliştirme, yönetme konuları başta olmak üzere her kişi için önemlidir.
Bilgi işleme, insan zihninin karşılaştığı bilgilere nasıl cevap verdiğini açıklamaya çalışır. Bu genel bir teori olup, farkındalık ve karar verme alanlarını anlamaya çalışmaktadır. 3 temel aşaması bulunmaktadır: Bilgi Alma, İşleme ve Yanıtlama. (CAP 737, 2016:18)
Bilgiyi Alma
Sürecin birinci aşaması olan “Bilgiyi Alma” beş duyu aracılığı ile olmaktadır. Bu aşamada gelen bilgi “duygusal bellek” (duyusal kayıt) tarafından karşılanır. Bu an aynı zamanda çevre ile etkileşimin başladığı andır. Duyusal belleğin süresi, bilginin özelliğine göre değişir. Mesela; görüntüler yarım saniye, sesler 3-4 saniye kalır. Bu yoğun bilgi akışı içerisinde hangi bilgiye karar vereceğimize dikkat kesilmemiz gerekiyor. Dikkat, kişinin hissettiği bir uyaran, tehdit, karar gibi durumlara dikkatini vermesi, konsantre olmasıdır. İnsan beyni aynı anda sadece bir konuya odaklanabilmektedir. Dikkat sonrası ya da aynı anda “algı” süreci devrededir. Beyin, uyaranın neden kaynaklandığı ve benzer uyarandan daha önce ne öğrenildiği ile ilgili hızlı bir şekilde en iyi tahminini yapar. Algıyı değerlendirmede değerler, beklentiler başta olmak üzere birçok faktör etkilidir. Bu tahmin sonrası varılan noktada bilgi çalışan belleğe (kısa süreli bellek) aktarılır. Bu aktarmada algı ve dikkat en önemli noktalardır.
Bilgi İşleme
Bilginin kısa süreli belleğe aktarılması “Bilgi İşleme” aşamasının başlangıcı kabul edilebilir. Kısa süreli bellekte bilginin kalma süresi bazı araştırmacılara göre yaklaşık 20-30 saniyedir. Çalışan bellek bir seferde 5+/-2 farklı bilgi saklayabilir. Kısa süreli bellekteki işleme esnasında beş duyudan en etkin olanlar görüntü ve ses, görsel döngü ve ses bilimsel döngü ile işlenir. Sözel ve görsel girdilerden oluşan bilgilerin birlikte işlenmesi gereken durumlarda “merkezi yürütme birimi” devreye girer.
Bilginin kısa süreli bellekte daha uzun kalması, bilgi üzerinde düşünmek ve onu yinelemekle sağlanır. Kısa süreli bellekte zihinsel tekrarın öğrenmede önemi büyüktür. Kısa süreli belleğin iki yaşamsal işlevi vardır.
Birinci işlevi, bilgiyi kısa süre için de olsa depolamaktır.
İkinci önemli işlevi de zihinsel işlemlerin yapılmasıdır.
Kısa süreli belleğe gelen bilgi; bireye gerekli değilse unutulur, bilgiyi korumak için tekrar edilir. Tekrar edilerek, kodlanarak ya da uzun süreli bellekteki bilgilerle ilişkilendirilerek bilgi işlenir. (Madi, 2006: 137) Buradan sonra işlenmiş bilgi “uzun süreli belleğe” aktarılır.
Bilgi İşleme Süreci
Uzun süreli belleğe gelen bilgi buraya kaydedilerek uzun süreli olarak saklanır. Bu kaydın sonsuza kadar her istendiğinde tam ve eksiksiz geri çağrılabilmesi mümkün değildir. Unutmalar olur. Uzun süreli belleğin de farklı bileşenleri vardır. Bunlar;
Bellek Bileşenleri
Açık Bellek (bildirimsel bellek) Semantik (anlamsal), olaysal bellektir
Örtük Bellek (bildirimsel olmayan bellek) Prosedürel ve hazırlama (etkileme)dır.
Uzun belleğin kapasitesi sınırsızdır. Öğrenilenlerin deneyimlerin hatırlanmasında en önemli husus nasıl taze tutulacağı ve geri çağırılacağıdır.
David Eagleman tarafından 2020 yılında hazırlanan "Livewired" isimli kitabında "Bellek" konusunda yaklaşımı şöyle ifade edilmiştir.
İlk bakışta sandığımızın aksine, bellek tek bir şey değildir ve birçok alt tipten oluşur.
En geniş sınıflamayla
Kısa Dönemli Bellek (bir telefon numarası, onu luşlayacak süreyle hatırlayabilmeniz)
Uzun Dönemli Bellek (iki yıl önceki tatilinizde neler yaptığınızı hatırlamanız) vardır bir kere.
Uzun dönemli bellek, kendi içinde
Açık (Bildirimsel) Bellek” (isimler ve olayların hatırlanması gibi)
Örtülü (Bildirimsel Olmayan) Bellek (bisiklete binmek gibi yapabildiğiniz ama nasıl yaptığınızı dile getiremediğiniz şeyleri kapsar)
şeklinde ayrılır.
Yanıtlama
Bilgi işlemenin son safhası, “Yanıtlama” Yanıtlama ya da sonuç genel olarak fiziksel ve sözlü olabilir (yapmak ve söylemek) ancak düşünme, bedensel tepkiler, tepkisizlik şeklinde de yansıtılabilir.
Tüm süreç birebir mutlaka tüm adımları eksiksiz olarak takip etmek zorunda değildir. Gelen bilginin şiddeti, önemi, geçmişle bağlantısı, ilk kez karşılaşılması gibi özelliklerine bağlı olarak bazı kısa yollarla süreç gerçekleşir. Bilgi işleme sürecinden beynin birçok bölümü ayrı ayrı ya da koordineli olarak sorumludur. Hayatın birçok alanında öğrenmeden ilişkilere kadar etkilidir.
Bilgi İşleme teorisi, uygulayıcılara zihinsel bir işi anlama ve ifade etmede yardımcı olur. Divert etme kararı gibi karışık bir işi göz önünde bulundurmak. Bilgi işleme; bilgi alma, işleme ve eylemi içerir. Bilgi çok çeşitli kaynaklardan gelir ve yoğun bir işlemeye neden olur (çalışma hafızası içinde). Bilgi işlemenin herhangi bir aşamasındaki problem sonucu etkileyebilir. Örnek:
Hissetme: Kritik bir karar esnasında, telsizin sesinin kısılması nedeniyle telsizde geçen hava durumu hakkındaki bilgiyi duymadaki başarısızlık.
Algılama: Yakıt göstergelerinin yanlış algılanması (çok uzaktaki bir hava sahasının seçilmesi).
İşlenme: Yönlendirme yapılan hava sahasındaki yan rüzgâr vektörünün yanlış hesaplanması
Yanıtlama: Kazayla 140 nat hızın 140 derece başlık olarak seçilmesi.
10 Ocak 2000'de meydana gelen Crossair 498 kazası. Bu kazada görevli 2 pilot uçuş eğitimlerini Sovyetler Birliğinde almıştır. Kaza araştırmaları sonucunda kazaya etki eden konulardan biri hakkında yapılan araştırmalar sonucu şu bilgiler elde edilmiştir. Sola dönülmesi gerekirken sağa dönen kaptan, yardımcı pilot tarafından “sola dönmemiz gerekiyor” diye uyarmıştır. Kaza Araştırma ekibi bu uyarının nedenlerini araştırırken pilotların aldığı eğitim incelenmiştir. Sovyetler birliğinde eğitim alan pilotlar, batılı pilotlardan farklı bir “Attitude Indicator” kullanıyorlardı. Batıda ortadaki uçak sembolü sabit kalırken arka plan hareket ediyor. Sovyetler Birliğinde ise tam tersi geçerlidir. Ufuk sabit tutulurken uçak sembolü hareket ediyordu. Sovyet göstergesindeki sağa dönüş batılı göstergedeki sola dönüşe benziyordu. Bu farklılık kolaylıkla kafa karışıklığına sebep olabilirdi. Stres altında ve muhtemelen sakinleştirici ilaç etkisinde kişi ilk öğrendiklerine dönebilir. İlk öğrenilenler üzerine odaklanılıp, çalışıldıkça uzun süreli belleğe kaydedilir.
Örnek olayda söz edilen konu stres ve zor durumlar altında kişinin belleğini kullanması, bilgi işleme konularındaki etkilerini ortaya koyuyor. Aşamalara göre etkiler şöyle sıralanabilir.
Hissetme : İçinde bulunulan stres ve sakinleştirici ilaç etkisi hissetmeyi, farkındalığı zayıflatıyor.
Algılama : Stres göstergeler konusundaki farklılığın dikkate almamaya sebep oluyor.
İşlenme : Yanlış algı uçağın yönlendirilmesi konusunda en önemli etki olarak çıkıyor
Yanıtlama : Sola dönülmesi gereken durumda sağa dönüyor.
Bilgi işleme sürecinin farkına varılması, anlaşılması, insanların neyi neden yaptığının uygun bir şekilde değerlendirilmesine ve fikirlerin açıkça ifade edilmesine yardımcı olacaktır. Ayrıca bilgi işleme süreci ile ilgili farkındalık; karar verme ve iletişim süreçleri ile duyguları tanıma ve yönetme konusunda da önemlidir.
Bilgi işleme sürecinin etkin ve verimli sürdürülebilmesi için hazırlık ve eğitimler esnasında “Bilinçli Zihinsel Bilgi İşleme” yapmak yarar sağlayabilir. Buna, “Bilgi Kazanma Süreci” de denir. Eğer bilgi görülmezse, fark edilmezse, doğru bir şekilde algılanmazsa, sonraki herhangi bir eylem büyük ihtimalle eksik ya da hatalı olacaktır.
Bilinçli Zihinsel Bilgi İşleme becerisini geliştirmek amacıyla, eğitimlerde örnek olay çalışmalarında, yaşanan durumun değerlendirilmesi esnasında eylemler ile bilgi arasında ilişki kurmak kurallar çerçevesinde çözümler üretmek, yollar aramak yararlı olacaktır. Bu durumlarda ve eğitimlerin değerlendirilmesi esnasında örnek anlar bir bütün olarak değerlendirilmelidir.
Örneğin hatalı ya da kötü bir karar alınmış olabilir. Eğitmen, gözlemci ya da kaptan “bu hatalı, şöyle yapılmalıydı” diyerek olaya girerse süreç tıkanır. Öğrenme amacına ulaşamaz. Bu tür durumlarda; bilginin doğru algılanıp algılanmadığı, bilginin nasıl işlendiği ve hangi gerekçeler ile nasıl bir yanıt, tepki verildiği konuşulmalı, açığa kavuşturulmalıdır. Bu yaklaşım, hatalı kararın hangi aşamada oluştuğunu bulmak ve buna uygun öğrenme süreçleri oluşturmak açısından önemlidir. Uygulama konusunda eğitmen, gözlemci ya da kaptan sorulardan yararlanabilir. Karar alma sürecinin bir zaman çizelgesini (5N, 1K sorularından yararlanabilir) oluşturabilir. Görüş ve bakış açısı farklılıkları göz önünde bulundurulmalıdır. Sürecin netleştirilmesi amacıyla bilgi işleme süreci aşamaları (bilgi alma, işleme ve yanıtlama) da dikkate alınarak şu sorulardan yararlanılabilir. İlave sorular üretilebilir.
İşin hangi kısmının iyi yapıldığını düşünüyorsunuz?
Zor olduğunu düşündüğünüz, zorlandığınız yerler nelerdi? Neden?
Tekrar başa dönseniz neleri farklı yapardınız? Neden?
Kararınız hangi bilgi/bilgilere dayanıyor? Bunların içinde hangisi daha etkili oldu?
Sizi endişelendiren bir an, bir durum var mıydı?
Bu aşamada en çok farkında olduğunuz ve karara etkisi olan hangi bilgiyi hatırlıyorsunuz?
Bu bilgiyi nasıl değerlendirdiniz?
Bu noktada sizi endişelendirecek bir sebep(ler) var mıydı?
Karar acil verilmesi gereken bir karar mıydı?
Bu tip soruların amacı sürecin hangi aşamada ve hangi nedenlerden dolayı yanlış gittiğini bulmaktır.
“Bilgiyi İşleme” duygusal zekâ bileşenlerinden özellikle öz bilinç ve sosyal bilinç konusunda çok önemlidir. Öz yönetim ve ilişki yönetimi bileşenleri için de destekleyici konumdadır. Benzer şekilde insan faktörleri bileşenlerinden bilgi işleme, algı, dikkat, durumsal farkındalık, konularında daha etkin olmayı sağlayacaktır.
Kaynaklar
Madi, B. (2006) Öğrenme Beyinde Nasıl Oluşur? Morpa Yayın.
CAP 737 Flight-Crew Human Factors Handbook, (2014) Civil Aviation Authority, West Sussex.
David Eagleman, Livewired How the Brain Rewrites Its Own Circuitry, Doubleday Canada (2020)