Bir önceki yazıda “Pilotlar için Well-Being Neden Önemli?” sorusuna cevap aramıştık. Adı ne olursa olsun başta pilotlar olmak üzere, tüm havacıların hatta insanları iyi olma haline ihtiyaçları var. bir konuda fikir yürütmeye, düşünceler üretmeye başlamadan önce bu konunun nasıl bir temeli var kısa bir göz atmak gerektiğini düşünüyorum. Her şey bilim, psikoloji bilimi sınırlarında olmak üzere..
İyilik Hali kavramı Cambridge sözlüğünde, “kendini sağlıklı ve mutlu hissetme durumu” olarak açıklanır. Bu kavramın içine akıl ve ruh sağlığı, yüksek yaşam doyumu, refah, anlam duygusu ve stresle başa çıkma becerileri giriyor. Ancak, İyilik Halinin anlık mutluluktan çok daha geniş bir kavram olduğunu anlamak önemlidir. Mutluluğu içermekle birlikte, insanların yaşamlarından bir bütün olarak ne kadar memnun oldukları, amaç duygusu ve nasıl kontrol altında hissettikleri gibi başka şeyleri de içerir.
New Economics Foundation, iyilik halini şu şekilde tanımlamaktadır: İyilik Hali, insanların nasıl hissettikleri ve hem kişisel hem de sosyal düzeyde nasıl çalıştıkları ve hayatlarını bir bütün olarak nasıl değerlendirdikleri olarak anlaşılabilir.
Harvard Business Review ise İş Hayatında İyilik Halini şu şekilde tanımlanıyor: Çalışanların (ve kimi zaman ailelerinin) sağlık risklerini azaltıp hayat kalitelerini yükseltmelerini destekleyen, kişisel verimliliklerini arttıran ve firmanın karlılığını pozitif etkileyen davranışları benimseyip korumalarını destekleyen, organize ve işveren sponsorluğunda gerçekleşen programların bütünüdür.
Bir başka tanımla İyilik Hali (well-being) kişinin kendi yeteneklerini fark etmesi, gündelik yaşam stresi ile başa çıkabilmesi, verimli bir şekilde çalışabilmesi ve yaşadığı topluma katkı sağlayabilmesi (WHO, 2014); yaşamında olumlu duyguların (hedoni) ve pozitif psikolojik ve sosyal işlevselliğin (ödömoni) olması durumu olarak ifade edilmektedir.
Kavram Türkçede; İyi oluş, iyi olma, iyilik, iyilik hali, refah, esneklik gibi ifade ediliyor.
Tanımlar, kavramın ne kadar geniş kapsamlı olduğunu ve insan yaşamı için gerekliliğini gösteriyor. İyilik halinin düşüşte olması dikkat çekiyor ve konu ile ilgili çeşitli ülkeler ve kurumlarda sistemler kuruluyor ve önlemler alınıyor.
Psikolojinin üç alt disiplini iyilik hali konusunda araştırma yapmaktadır:
Girişte “Her şey bilim, psikoloji bilimi sınırlarında olmak üzere..” diye belirtmiştim. Psikolojini bazı alanları konuya daha yakın ve bu konuda bilgi üretiyor. Bunlar;
Gelişim Psikolojisi: İyilik halinin hayat süresince geliştirilen bir özellik olarak değerlendirilmesi ve incelenmesiyle ilgilenir.
Kişilik Psikolojisi: İyilik haline Maslow’un “kendini gerçekleştirme”, Rogers’in “tam işlevsel kişi”, Jung’un “bireycilik” ve Allport’un “olgunluk” kavramları çerçevesinde yaklaşır.
Klinik Psikoloji: İyilik halini biyolojik, psikolojik ve sosyal ihtiyaçlar çerçevesinde açıklar.
İyilik Halini Oluşturan Bileşenler
İyilik halinin bileşenleri farklı bilim insanları tarafından çalışılmış ve birçok modeller oluşturulmuştur. Bunlar önemli çünkü; bireysel ya da kurumsal uygulamalar açısından geniş bakış açısı verecek ve uygulamalara yön gösterecektir. Bunlarda bazıları kısaca şu şekilde açıklanabilir.
Ed Diener’in Üçayaklı Modeli:
Bu model, öznel iyilik hali konusunda oluşturulan bir modeldir. Ed Diener, Utah Üniversitesi ve Virginia Üniversitesi'nde psikoloji profesörüydü daha sonra Gallup araştırma şirketi ile çalışmalar sürdürdü. Model, anlaşılması kolay ve sade bir yaklaşım ile ifade edilmiştir. Diener Mutluluğu öznel iyilik halinin bilimi olarak kabul etmektedir. Mutluluğu bir süreç olarak tanımlamaktadır. Mutluluk, belirli iç ve dış nedenlerden kaynaklanır ve sırayla insanların davranış biçimlerini ve fizyolojik durumlarını etkiler.
Modelde, öznel iyilik halinin başlıca belirleyicilerinden bazılarının, kişinin doğuştan gelen mizacı, sosyal ilişkilerinin kalitesi, içinde yaşadığı toplumlar ve temel ihtiyaçlarını karşılayabilme yeteneği olarak ifade edilmektedir. Öznel iyilik hali yüksek kişiler, kronik olarak stresli, depresif veya öfkeli kişilere kıyasla daha sağlıklı ve daha etkili çalışıyor gibi görünmektedir. Böylece mutluluk sadece kendini iyi hissetmekle kalmaz, aynı zamanda insanlar ve etrafındakiler için de katkı sağlayan bir durumdur.
Diener bu modelde üç ana mutluluk türü ortaya koymuştur.
Yüksek yaşam doyumu (iyi bir gelir, hedeflerine ulaşmak, yüksek benlik saygısı vs.)
Sık görülen olumlu duygular (hayattan zevk alma, başkalarını sevmek, sevilmek vs.)
Seyrek görülen olumsuz duygular (nadir yaşanan endişe, nadir hiiedilen üzüntü, kızgınlık vs.)
Carol Diane Ryff’in Altı Faktör Modeli:
Profesör Carol Ryff çalışmalarına Ryff Wisconsin-Madison Üniversitesi Psikoloji Bölümünde başladı. Bu modelde psikolojik iyilik halini oluşturan altı öge sıralanmış ve bunları ölçen bir ölçek tanımlanmıştır. Bu ögeler aynı zamanda, bireylerin tüm potansiyellerini kullanmaya ve yeteneklerini gerçekleştirmeye çalışırken karşılaştıkları zorlukları içine alır.
Ryff, modelini oluştururken iki önemli hususu dikkate aldı. Birincisi, psikolojik iyilik hali teorisi bilimsel olarak geçerli, güvenilir ve ampirik olarak test edilebilir olmalıdır. İkincisi, onun modeli sadece biyolojik veya tıbbi tanımlarla sınırlı kalmayacaktır. Daha ziyade, mutlu bir yaşamın gerçek anlamı hakkında felsefi ima da içerecektir.
Altı Faktör kısaca şöyle ifade edilebilir.
Kendini Kabul: Kendine karşı olumlu bir tutuma sahip olmak, iyi ve kötü nitelikler dahil olmak üzere benliğin birçok yönünü tanımak ve kabul etmek, geçmiş yaşam hakkında olumlu hissetmek.
Başkalarıyla Olumlu İlişkiler: Başkalarıyla sıcak, tatmin edici, güvene dayalı ilişkiler kurmak, başkalarının refahı ile ilgilenmek, güçlü empati, şefkat ve yakınlık yeteneğine sahip olmak.
Düşünce ve Eylemde Özerklik: Kendi kaderini tayin etmek ve bağımsız olmak, belirli şekillerde düşünmek ve hareket etmek için toplumsal baskılara direnebilmek.
Çevresel Ustalık: Çevreyi yönetmede ustalık ve yeterlilik duygusuna sahip olmak, karmaşık harici faaliyetler sürecini yönetebilmek, çevresindeki fırsatları etkin bir şekilde kullanabilmek, kişisel ihtiyaç ve değerlere uygun bağlamları seçebilmek veya oluşturabilmek.
Hayattaki Amaç: Hayatta hedefleri ve yönlendirilmişlik duygusuna sahip olmak, şimdiki ve geçmiş yaşamın bir anlamı olduğunu hissetmek, yaşam amacı veren inançlara sahip olmak, yaşamak için amaç ve hedeflerin olması.
Kişisel Gelişim: Sürekli gelişim duygusuna sahip olmak, kendini büyüyen ve gelişen olarak görmek, yeni deneyimlere açık olmak, potansiyelini gerçekleştirme duygusuna sahip olmak, kendinde ve davranışlarında iyileşme görmek, daha fazla öz-bilgi ve etkinliği yansıtacak şekilde değişebilmek.
Corey Keyes’in Gelişme/Parlama Yaklaşımı:
Prof. Corey Keyes Amerikalı bir sosyolog ve psikologdur. Pozitif psikoloji üzerine yaptığı çalışmalarla tanınır. Keyes, Georgia'daki Emory Üniversitesi'nde ders vermektedir.
Keyes konu ile ilgili olarak Carol Ryff ile birlikte çalışmıştır. Keyes'e göre, zihinsel iyilik haliun üç vardır. Bunlar;
Duygusal veya öznel iyilik hali; buna aynı zamanda hedonik iyilik hali der. (Hayat Hakkında İyi Hissetmek) Duygusal iyilik hali, mutluluk ve yaşamdan memnuniyet algıları ile olumlu ve olumsuz duyguların dengelenmesinden oluşan öznel iyilik haliun özel bir boyutudur. Mutluluk, kişinin anlık deneyimindeki hoş ve nahoş etkilerin kendiliğinden yansımalarına dayanırken, yaşam doyumu kişinin yaşamının uzun vadeli bir değerlendirmesini temsil eder.
Psikolojik iyilik hali; ödömonik (eudaimonic) iyilik halinin ögesidir. Psikolojik iyilik halinin altı boyutunun her biri, bireylerin tam olarak işlev görmeye ve benzersiz yeteneklerini gerçekleştirmeye çalışırken karşılaştıkları zorlukları gösterir. Altı boyut, iyilik halinin genişliğini kapsar: kişinin kendisinin ve geçmiş yaşamının olumlu bir değerlendirmesi, bir kişi olarak sürekli büyüme ve gelişme duygusu, kişinin yaşamının amaçlı ve anlamlı olduğuna dair inanç, başkalarıyla kaliteli ilişkilere sahip olma, kişinin yaşamını ve çevresindeki dünyayı etkin bir şekilde yönetme kapasitesi ve kendi kaderini tayin etme duygusudur
Sosyal iyilik hali; ödömoni iyilik halinin bir diğer ögesidir. Sosyal iyilik halinin beş boyutu ortaya konmuştur. Bunlar; Sosyal tutarlılık (toplumda olup bitenleri anlamlandırabilme), Sosyal kabul (zorluklarını kabul ederken başkalarına karşı olumlu bir tutum), Sosyal gerçekleştirme (topluluğun potansiyele sahip olduğu ve olumlu yönde gelişebileceği inancı), Sosyal katkı (kişinin faaliyetlerinin topluma katkıda bulunduğu ve toplum tarafından değer verildiği duygusu), Sosyal entegrasyon (bir topluluğa ait olma duygusu)
Prof. Martin Seligman’ın Pozitif Psikoloji Yaklaşımı ve PERMA Kuramı:
Seligman, pozitif psikolojinin gelişimi konusunda önemli çalışmalar sürdüren Amerikalı bir bilim insanıdır. Pozitif psikolojinin ilgi alanı olan ödomoni (iyi hayat) hayatta en çok değer verilen ve iyi hayata katkı sağlayan ve doyum sağlayan konulara odaklanır. Martin Seligman iyi hayatı, her gün güçlü yönlerini kullanarak oluşturulan özgün mutluluğu ve sonsuz doyumu (haz/gratification) olarak tanımlar.
Seligman’ın PERMA modeli çok boyutlu iyilik hali olarak tanımlanır. Seligman diğer çalışmaları da göz önünde bulundurarak 2011’de yazdığı “Flourish: A Visionary New Understanding of Happiness and Well-being” adlı kitabında bu kavrama yer vermiştir.
Seligman’a göre mutluluk bir “şey”, iyilik hali ise bir “yapı”dır. Bu yapı hava ya da özgürlük gibi kendi başına bir şey değil, kendisine katkıda bulunan farklı bileşenlerle ortaya çıkan bir formdur. Dolayısıyla farklı bileşenlerin oluşturduğu bir yapı denebilir. Bu bileşenlerin baş harfleri modelin adı olarak ortaya çıkmıştır.
P- Olumlu duygular (Positive Emotions), mutluluk ve neşe dışında, heyecan, tatmin, gurur, hayret gibi çok sayıda duyguyu içine alır. Bu duygular uzun hayat ve sağlıklı sosyal ilişkilerle ilgilidir.
E- Bağlanma (Engagement), kişinin ilgisini çeken ve onu geliştiren etkinliklere katılımıdır. M. Csikszetmihaly akış adını verdiği durumu, kişinin kendinden geçerek zamanı ve mekânı unutması olarak tanımlamıştır. Akış yüksek beceri gerektiren, sınırları zorlayan, tutku ve mutlak odaklanma gerektiren ve kişiyi bütünüyle içine alan bir etkinlik sırasında yaşanır.
R- İlişkiler (Relations), işle ilgili, ailevi, romantik veya platonik olarak insanlarda olumlu duyguları harekete geçirir. İlişki içinde olmak, “insanlara değer vermektir”. İnsanlar olumlu duyguları iyi ve kötü zamanlarda ilişkileri aracılığı ile yaşar ve yaşatır. Hayatta birçok güzel ve unutulmaz yaşantı başka insanların varlığında gerçekleşir.
M- Anlam ve amaç (Meaning), “neden” sorusuyla harekete geçer. Anlam meslek veya işle ilgili, ilişkileri konusunda ve hayatın bütün alanlarında “neden” sorusuna açık ve net bir cevap aramak ve bulmaktır. Böyle bir cevap insan hayatına her konuda berraklık getirir. Anlam bulmak kişinin kendini aşan bir şeyin varlığının farkına varmasıdır. Bütün zorluklarına rağmen anlam duygusunun peşinden gitmek kişiye yaptığı mücadele için güç verir.
A- Başarılar (Achievment), kişinin hayatta ortaya koyduklarını ve ustalığını temsil eder. Yapılan mücadele ve harcanan çaba her zaman başarıyla sonuçlanmayabilir. Ancak buna rağmen mücadeleye devam etmek önem taşır. Kazanılan başarı aynı zamanda gurur ve öz yeterlilik gibi diğer olumlu duyguları harekete geçirir.
Günümüzde özellikle iş hayatında sıklıkla kullanılan 5 başlık.
Bu başlıklar yapılan bilimsel çalışmaların farklı ihtiyaçlara uygun olarak analizi sonrasında ortaya konmuştur. Farklı tasnifler ile karşılaşılabilir, farklı yaklaşımlar geliştirilebilir. Genel iyilik halini oluşturmak için, bu alanlara odaklanmak yararlı olacaktır. İyilik halinin her bir alanı birbirini tamamlayan özellikler olarak ele alınmalıdır. Bu alanlarda bireysel ve kurumsal bazı önlemler alınmakta ve uygulamalar gerçekleştirilmektedir.
Duygusal İyilik Hali
Duygusal esenliği geliştirmek için, pozitiflik , duygu düzenleme ve farkındalık gibi duygusal beceriler geliştirmemiz gerekir. Çoğu zaman, hayatımızda karşılaştığımız çok çeşitli durumlarla başa çıkmak için bu becerilerin bir çeşitliliğini geliştirmemiz gerekir. Duygusal iyilik hali becerilerini geliştirdiğimizde, stresle daha iyi başa çıkabilir, zorluklar karşısında duygularımızla dost olabilir ve hayal kırıklıklarından kurtulabiliriz. Sonuç olarak, hayatımızdan biraz daha keyif alabilir, daha mutlu olabilir ve hedeflerimizi biraz daha etkin bir şekilde takip edebiliriz. Bu konuda Duygusal Zekâ Becerilerini kullanmak önemli ölçüde destek olacaktır.
Fiziksel İyilik Hali
Fiziksel sağlığımızı geliştirmek için, günlük hayatımızda etkili stratejiler uygulayabilmemiz için sağlıklı bir beslenme ve egzersiz rutininin nasıl olduğunu bilmemiz gerekir. Fiziksel iyilik hali birçok hastalığı önleme, duygusal iyilik halini güçlendirme Konularında da yardımcı olur.
Fiziksel iyilik hali konusunda odaklanılabilecek bazı alanlar; sağlıklı ve dengeli beslenme, sağlıklı malzemelerin kullanılması, her türlü egzersiz ve spor etkinlikleri.
Sosyal İyilik Hali
Sosyal iyilik halini geliştirmek için şükran , nezaket ve iletişim gibi sosyal becerilerimizi geliştirmemiz gerekir. Sosyal beceriler, başkalarıyla olumlu etkileşimler kurmamızı kolaylaştırır. Sosyal iyilik halini geliştirdiğimizde, başkalarıyla daha anlamlı bir şekilde bağlar kurabiliriz. Sosyal iyilik hali için odaklanılabilecek bazı konular; minnettarlığı sık sık hatırlamak ve uygulamak, anlamlı sosyal bağlantılar kurmak, digital dünya ile araya mesafe koymak.
Sosyal iyilik hali ve duygusal iyilik hali karşılıklı olarak birbirlerini desteklerler.
İşyeri İyilik Hali
İşyeri iyilik hali, işimizden daha fazla zevk almamızı sağlayarak, odaklanmamıza, motive olmamıza ve işte başarılı olmamıza yardımcı olur. Bu konuda gelişmek, işi ve iş ortamını sevmeyi uyumlu çalışmayı getirir. Bu konularda odaklanılabilecek konular; iş-yaşam dengesini korumak, yaşam amacını bulmak. İşyeri iyilik halinin genel iyilik halinin üzerinde büyük bir etkisi vardır.
Toplumsal İyilik Hali
Toplumu ve çevreyi nasıl destekleyeceğimiz, daha güçlü yerel topluluklar nasıl kuracağımız, şefkat, adalet ve nezaket kültürünü nasıl geliştireceğimiz ile ilgilidir. Bu beceriler, birbirimizi ve genel olarak dünyayı gerçekten destekleyen gelişen bir topluluğun parçası olduğumuzu hissetmemize yardımcı olur. Toplumsal iyilik halini geliştirdiğimizde, kendimizden daha büyük bir bütünün parçası olduğumuzu hisseder ve mutlu yaşarız .
İyilik hali konusunda her birey, grup ya da toplumun anlayışı birbirinden farklı olabilir. Yapılanlardan çabalardan herkes birbirinden farklı sonuçlar alabilir. İyilik halini büyütmek, geliştirmek süreli bir etkinlik değildir. Bu bir ömür boyu sürer. Etkileri dikkate alındığında bu çabaya kesinlikle değer.
Sözün Özü..
İyilik Hali, çok önemli ve büyük bir kavram. Konuya odaklanıldığında “Sadece bunlardır. Bunlar yeterlidir.” diyerek kestirip atmak konuya eksik bakmak olur. Bir yazıda şöyle bir cümle okumuştum. “Wellbeing yoğurt ve yogadan öte bir şeydir.” Evet onlarda önemli ama bütünsel yaklaşım daha önemli ve değerli. Kurumsal ve bireysel ihtiyaçların farkında olmak iyilik hali konusunda en önemli ilk adımlardan biridir. Her alanda kişinin kendinin ve kaynaklarının farkında olması, yaşamı daha keyifli kılacak şekilde bunları kullanabilmesi öne çıkmaktadır.
Kaynakça:
Baltaş, A. 2021, İyilik Haline Derinlemesine Bir Bakış, Kaynak Dergisi.
Corey L.M. Keyes Editor Mental Well-Being International Contributions to the Study of Positive Mental Health, Springer, 2013.
Diener E. Happiness: The Science of Subjective Well-Being, Noba Project, University of Utah, University of Virginia
Seigman MEP. Flourish: A Visionary New Understanding Of Happiness And Well-Being. New York: Free Press; 2011.
Tchiki Davis, Ph.D. What Is Well-Being? Definition, Types, and Well-Being Skills, Psychology Today January 2, 2019
Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Well-being